به طور کلی معنای لغوی واژه عسر و حرج عبارت است از سختی ، ضرر ، شدت و تنگی قابل ملاحظه و عسر و حرج یکی از مفاهیم و قواعد پذیرفته شده در فقه اسلامی است که بر اساس آن ، زمانی که ادای یک تکلیف توسط شخصی ضرر و سختی قابل توجه و قابل ملاحظه ای را برای او ایجاد کند ، به حکم قاعده لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام ، انجام تکالیف قانونی از عهده فرد مکلف ساقط می شود . قاعده نفی عسر و حرج در بسیاری از ابواب فقهی همچون روزه کاربرد دارد که سبب ساقط شدن تکلیف به علت سختی و مشقت قابل توجه وی ( به عنوان مثال برای شخص روزه دار) خواهد شد . اعمال قاعده نفی عسر و حرج در مورد ازدواج و در روابط میان زوجین نیز امکان پذیر است . به این صورت که اگر زن در طول زندگی مشترکی که با همسر خودش دارد دچار رنج و سختی قابل توجهی شود به نحوی که ادامه زندگی مشترک برای او امکان پذیر نبوده و یا به لحاظ عقلی ادامه زندگی مشترک ضرر و زیان قابل ملاحظه ای را برای او ایجاد کند ، حق دارد که از همسر خود طلاق بگیرد و به این وسیله از خود دفع ضرر نماید . به همین دلیل ، اگر چه اصولا زن نمی تواند بدون رضایت شوهر از او طلاق بگیرد ، در صورت ایجاد موقعیت عسر و حرج امکان مراجعه به دادگاه و درخواست طلاق بدون رضایت شوهر نیز وجود خواهد داشت و در واقع یکی از مهم ترین مواردی که به زن اختیار طلاق از شوهر را می دهد ، اثبات عسر و حرج در زندگی مشترک می باشد .
طلاق به علت عسر و حرج زن
بر اساس قوانین موجود در نظام حقوقی ایران ، مرد این حق را دارد که با مراجعه به دادگاه و طی تشریفاتی خاص مانند دریافت گواهی عدم امکان سازش ، همسر خود را طلاق بدهد . اما زوجه نمی تواند بدون ارائه کردن دلیلی موجه و منطقی به دادگاه ، برای طلاق از همسرش اقدام کند . با این حال در قانون مدنی و همچنین شروطی که ضمن عقد نکاح به امضای زن و مرد می رسد ، این اختیار به زن داده شده است تا در صورتی که زن در طول زندگی مشترک با همسر دچار عسر و حرج و یا سختی قابل توجهی دچار شد ، بتواند به دادگاه مراجعه کرده و از همسر خود طلاق بگیرد . ایجاد حق طلاق برای زن با استناد به عسر و حرج در واقع از آن جهت است که اختیارات زن برای طلاق از همسر به لحاظ قانونی بسیار محدود می باشد . به همین دلیل هم در سال های اخیر قواعدی مورد پیش بینی قرار گرفته تا سبب تسهیل طلاق از طرف زن به ویژه در موارد عسر و حرج و سختی و مشقت زن باشد که این قواعد ضمن شروط دوازده گانه مذکور در سند ازدواج و همچنین ماده 1130 قانون مدنی پیش بینی شده اند .
محکومیت قطعی زوج
محکومیت قطعی زوج به حبس پنج سال یا بیشتر . در شرایطی که مرد به دلیل ارتکاب جرمی به صورت قطعی به حبس محکوم شود و مدت این حبس بیشتر از پنج سال باشد ، به علت عسر و حرجی که از نبود مرد در این مدت برای زوجه به وجود می آید ، می توان به دادگاه خانواده مراجعه و تقاضای طلاق نمود .
ضرب و شتم
ضرب و شتم یا هرگونه سوء رفتار مستمر زوج که عرفا باتوجه به وضعیت زوجه قابل تحمل نباشد . کتک زدن زن علاوه بر اینکه ممکن است پیامدهای کیفری برای مرد به همراه داشته باشد ، یکی از موارد شایعی است که به زن اختیار طلاق به دلیل عسر و حرج را خواهد داد . کافیست تا زن با مراجعه به پزشک قانونی و تایید شدن ضرب و شتم توسط شوهر در دادگاه دعوای طلاق مطرح کند . علاوه بر این هرگونه سوء رفتار و سوء معاشرتی که مرد با همسر خود داشته باشد نیز مجوزی برای دریافت حق طلاق به علت عسر و حرج خواهد بود ؛ مثل اینکه مرد به همسر خود بی حرمتی کرده و یا به او فحاشی کند .
گفتنی است که موارد مندرج در این ماده مانع از آن نیست که دادگاه در سایر مواردی که عسر و حرج زن در دادگاه احراز شود ، حکم طلاق صادر نماید . بنابراین نمی توان فهرستی از موارد و مصادیق عسر و حرج زن را مشخص کرد تا در مورد همه خانم ها به صورت یکسان اجرا شود . چه بسا که عقیم بودن و بچه دار نشدن از طرف مرد برای یک خانم به قدری رنج آور و مشقت بار باشد که به عسر و حرج خود استناد کرده و تقاضای طلاق کند و یا اینکه مرد با ازدواج مجدد بدون اطلاع همسرش موجب آزار و اذیت وی شود که باز هم در این شرایط زن می تواند مدعی عسر و حرج در دادگاه شود . یکی دیگر از موارد شایع عسر و حرج و طلاق برای زن نیز عدم پرداخت نفقه توسط شوهر ضمن مدت زمان مشخصی است که به زن اختیار اعمال حق طلاق به علت عسر و حرج را خواهد داد .
